فتح الله نیازی سرپرست گروه مرمت مجسمه نادرشاه در پژوهشگاه میراث فرهنگی گزارشی به مناسبت هفته پژوهش ارائه و درباره گذری بر نتایج حفاظت و مرمت مجسمه صحبت کرد.
وی در این گزارش با تکذیب تکان‌های ۲۰ سانتی این مجسمه که چند سال پیش حرف آن بر سر زبان‌ها افتاده بود، از دقت و هنرمندی به کار رفته در این مجسمه خبر داد و روند مرمت آن را نیز تشریح کرد و گفت: این مجسمه روی سکویی به ارتفاع ۱۷ متر قرار دارد که طراحی آن را مرحوم هوشنگ سیحون انجام داده و مرحوم ابوالحسن صدیقی نیز آن را اجرا کرده است. البته تا زمانی که پاکسازی نشده بود، اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی هم نمی‌دانست که مرحوم صدیقی آن را اجرا کرده است چون نام مجسمه ساز در زیر آلاینده‌ها پنهان شده بود و ما نام او را در زمان پاکسازی پیدا کردیم همچنین سال ساخت آن نیز مشخص شد.
نیازی گفت: مجسمه نادرشاه به عنوان یکی از یکی از فاخرترین مجسمه‌های شهری دهه ۳۰ در رم ایتالیا ساخته شد و در ارتفاعی ۵ متری از پایین تا تبر نادر، با وزنی بیش از ۱۴ تن قرار دارد.
نیازی با بیان اینکه این پروژه یکی از مهمترین پروژه‌های مرمت مجسمه‌های روباز شهری است که توانسته با این فرم پژوهش کار را به سرانجام برساند گفت: مجسمه نادرشاه بزرگترین مجسمه برنزی است که تا کنون مرمت شده است. از این جهت بسیار اهمیت دارد حتی الان می‌توانیم این روند پژوهش را در جاهای دیگر و کشورهای دیگر نیز اجرا کنیم.
نیازی با اعلام اینکه سال ۹۶ کارهای مطالعاتی این مجسمه انجام شد اما پس از تخصیص اعتبار درسال ۱۴۰۱ مرمت آن به سرانجام رسید گفت: مرحوم سیحون دقت زیادی در طراحی این مجسمه داشته است ما این را زمانی که مرمت و پاکسازی کردیم متوجه شدیم چون مجسمه طوری ساخته شده که بتواند از تنش باد جلوگیری کند و پایه آن را به صورت شیب دار درست کرده است. بخش عظیم مجسمه تو خالی است و می‌توانست باد آن را خراب کند اما از سال ۴۲ که نصب شده تا کنون هیچ اتفاقی نیفتاده دلیل آن هم به خاطر سکوی شیب دارش است.
وی افزود: در دوره‌ای مطرح شد که این مجسمه ۲۰ سانت تکان خورده است. روند آزمایشگاهی اتفاق افتاد و دیدیم که هیج تکاین نخورده ولی این اتفاق موجب شد که کار مرمت را انجام دهیم.
نیازی گفت: تنشی روی پشت اسب و لباس نادر وجود داشت که نگران کننده بود. شاهد گذاشتیم و دیدیم دهانه ترک بازتر شده است و اگر مجسمه در این بخش ترک عمیق‌تری برمی‌داشت؛ بخشی از آن سقوط می‌کرد.
وی از روش‌های به کار برده شده در مرمت خبر داد و گفت: ما تمام روند مطالعاتی را پیش بردیم حتی روی نمونه آلیاژها کار کردیم ولی نتایج کار چیزی دیگری شد. موقعی که سطح ترک را باز کردیم دیدیم ریخته گری که برای آن شده، ناخالصی زیادی داشته است و حفره زیادی داشت پس ترک را باز کردیم و جک گذاشتیم تا باد ترک را بیشتر نکند بعد از آن به محدوده‌ای که ترک داشت گرما برای جوشکاری دادیم و نتیجه مطلوب گرفته شد.
این مرمتگر فرایند جوشکاری ترک‌های تنشی مجسمه را توضیح داد و گفت: این جوشکاری با لحیم سخت انجام شد. همچنین قرار بود قرار بود ۵ متر از سطح آن را پتینه و مرمت کنیم اما به کل مجسمه تعمیم داده شد. در سال‌های مختلف این مجسمه پایش نشده بود بنابراین مجبور شدیم که کل مجسمه را دوباره مرمت کنیم.
این عضو پژوهشکده حفاظت و مرمت با بیان اینکه این مجسمه در سال ۱۳۳۸ ریخته گری شده و سال ۱۳۴۲ نصب شده است گفت: ما مجسمه را نیز در سال ۹۷ پاکسازی کردیم ولی از آب مقطر استفاده شد چون آب آن منطقه به دلیل شرایط کلری بودن و نمک برای پاکسازی مجسمه مناسب نبود.
به گفته نیازی؛ سیحون محدوده مجسمه را با المان باغ ایرانی طراحی کرده بود اما بعداً مدیران، به سلیقه خودشان درخت‌های دانه دار مثل کاج در آن محدوده کاشتند. فضله کلاغ و کبوترهایی که در این درختها هست موجب خوردگی مجسمه شده است. نویزر نصب کردند تا پرنده‌ها نزدیک آن نشوند ولی مثل اینکه آن نویزر بعد از مدتی خراب شد و ناکارآمد بود.
وی به جرم‌های سخت روی مجسمه اشاره کرد و گفت: نمی‌شد آنها را با شست و شوی معمولی از بین برد.
مخالف باز شدن مجسمه بودیم
نیازی گفت: پای راست و کمر اسب آسیب خوردگی داشت دسترسی به فضای داخلی مجسمه نداشتیم. بنابراین آندوسکوپی کردیم تا ببینیم چطور می‌توان آن را ترمیم کرد. چند سال پیش پسر مرحوم صدیقی پیشنهاد داده بود که مجسمه پایین بیاید باز شود و یک بار مرمت کامل کند ولی آن زمان مخالفت شد ما هم موافق نبودیم. چون اصالت اثر خدشه دار می‌شد. زمانی که این بخش از مجسمه را ساخته بودند، از هم جدا بوده است، کسی می توانسته از یک دریچه به داخل اسب برود و پیج‌های آن را پرچ کند و وقتی کارش تمام شد، از یک دریچه بیرون بیاد و کار را ببندد ولی ما کار پایش این بخش را با آندوسکوپی داخل شکم اسب انجام دادیم و نیازی به باز شدن مجسمه نبود.
این مرمتگر از آسیب به بخش‌هایی از پرچم دست سربازها اشاره کرد و گفت: برای پرکردن آن از چسب فلز اپوکسی دو جزئی به همراه مش پلی استایرن استفاده شد.
وی افزود: در زیر پای مجسمه صخره برنزی داریم که آب انباری داخلش هست. زمانی که مجسمه نادر ساخته شده، مرحوم سیحون آینده نگری کرده بود که اگر آب در مجموعه برای آبیاری درختان نبود، از این آب انبار استفاده شود. ولی بعدها آن را بستند و سطح پایه را ایزوگام کردند! این ایزوگام کار درستی نبوده است از اینجا آب به پای اسب نفوذ کرده و آسیب زده است!
اثر فضله پرندگان روی مجسمه
نیازی بیان کرد: بعد از اینکه مرمت مجسمه انجام شد، بعد از سه ماه دیدیم که فضله پرندگان روی بدن اسب نشسته است این به دلیل کاشت درختان دانه دار است که پرندگان را به سمت مجسمه نزدیک می‌کند و موجب می‌شود این فضله‌ها روی آن بریزد. ما نامه زدیم که فکری به حال آن کنند باید درخت بدون آسیب زدن، جا به جا شود و به مجسمه نویزر وصل کنند تا پرندگان اطراف آن نروند. همانطور که اکنون کاشی‌های حرم مطهر به دلیل نصب نویزر در امان هستند.
نیازی گفت: این اثر جزو آثاری است که نباید مرمت آن رها شود. یک بار دیگر باید این مجسمه اسکن لیزر شود و مطالعات ادامه پیدا کند. باید بدانیم که تنش‌های مختلفی به آن وارد شده است یا نه. همچنین دسترسی به آن امکان پذیر نیست باید نردبان دائمی تعبیه شود.
وی افزود: باید سالانه کارهای حفاظتی از جمله پاکسازی سطحی باید انجام شود. این مجسمه هم به پاکسازی نیاز دارد. البته آب آن منطقه کلرید است و با آن آب نمی‌توان پاکسازی کرد.
وی درخواست کرد که بررسی مجدد خوردگی بخش داخلی پای اسب، طراحی اجرای سازه نگهدارنده زیر اسب جهت جلوگیری از فرسایش دینامیکی و استاتیکی، تجدید پوشش نهایی هر ۵ سال یکبار به طور متناوب صورت گیرد.
